Τo κείμενο που ακολουθεί δημοσιεύτηκε στον δικτυακό χώρο της Γενιάς του Αντιδικτατορικού Φοιτητικού Κινήματος Πάτρας. Προσπαθεί να ανιχνεύσει το ερώτημα, αν το πρόβλημα που αντιμετωπίζει η χώρα μας είναι κυρίως οικονομικό ή άλλου είδους. Ίσως κάνω κατάχρηση της φιλοξενίας του esperos.com, ωστόσο νομίζω, ότι στις μαύρες μέρες που βρίσκονται μπροστά μας θα αποτελούσε εθελοτυφλία η αποκλειστική ενασχόληση με πορτοκαλί ή άλλου χρώματος μπάλες.

Οικονομικό ή ψυxολογικό πρόβλημα;

Τελικά η αδελφή μου Πολύμνια δεν κατάφερε ν’ αντισταθεί, παρ’ όλες τις πολύμηνες προσπάθειές της, όπως λέει, στον πειρασμό να μοιραστεί μαζί μου ένα απόσπασμα από το βιβλίο «Στοχασμοί ενός Απολίτικου», του Γερμανού νομπελίστα Τόμας Μαν (1975-1955), που γράφτηκε αμέσως μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Το απόσπασμα στηρίζεται στις σκέψεις του Ντοστογιέφσκι, που είναι καταγεγραμμένες στο ημερολόγιο του, το οποίο, λέει, έχει δυστυχώς εκδοθεί ελλιπώς στα ελληνικά, χωρίς να περιλαμβάνει η έκδοση τα σχετικά αποσπάσματα.

Θεωρεί (η αδελφή μου) ότι πρόκειται για ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα ερμηνευτική προσέγγιση της ψυχοσύνθεσης του Γερμανικού λαού και κυρίως επίκαιρη.

Να τι γράφει ο Τόμας Μαν, στηριζόμενος στις σκέψεις του Ντοστογιέφσκι:  

«Στοχασμοί ενός απολίτικου ¹

Με τον νοσηρά ελαφρό, ανησυχητικά ιδιοφυή τρόπο, που θυμίζει λιγάκι την παρωχημένη πολυλογία ορισμένων θρησκευομένων ηρώων από τα μυθιστορήματά του, μιλά ο Ντοστογιέφσκι – το 1877 – για το Γερμανικό παγκόσμιο ζήτημα, για τη «Γερμανία, το διαμαρτυρόμενο Ράιχ». Από τότε που υπάρχει Γερμανία, καθήκον της είναι η Διαμαρτυρία (Προτεσταντισμός): «όχι μόνο εκείνος ο τύπος Προτεσταντισμού που αναπτύχθηκε στα χρόνια του Λούθηρου, αλλά ο αιώνιος Προτεσταντισμός. Η αιώνια διαμαρτυρία της, όπως εγκαινιάστηκε με τον Αρμίνιο ² εναντίον του Ρωμαϊκού κόσμου, εναντίον όλων όσα εξέφραζε η Ρώμη και το Ρωμαϊκό ιδεώδες και συνεπώς εναντίον όλων όσα μετέδωσε η παλαιά στη νέα Ρώμη και εναντίον όλων εκείνων των λαών που ακολούθησαν τις ιδέες της Ρώμης και το Ρωμαϊκό πρότυπο.  Είναι η διαμαρτυρία εναντίον των κληρονόμων της Ρώμης και εναντίον όλων όσα αποτελούν αυτή την κληρονομιά».

Στη συνέχεια ο Ντοστογιέφσκι εκθέτει σε αδρές γραμμές την ιστορία της Ρωμαϊκής ιδέας με αφετηρία το όραμα της αρχαίας Ρώμης για μια οικουμενική ένωση της ανθρωπότητας, την πίστη της ότι αυτό το όραμα μπορούσε να πάρει σάρκα και οστά υπό τον τύπο παγκόσμιας μονοκρατορίας. Ο τύπος αυτός, λέει, έχει ξεπεραστεί, όχι όμως και η ιδέα. Γιατί αυτή η ιδέα είναι η ιδέα του Ευρωπαϊκού κόσμου, με βάση αυτήν αναπτύχθηκε ο πολιτισμός της, γι’ αυτήν και  μόνο ζει. Το όραμα  μιας Ρωμαϊκής οικουμενικής μονοκρατορίας αντικαταστάθηκε κατά τον Ντοστογιέφσκι από την ιδέα της εν Χριστώ ενώσεως. Από τη διάσπαση του νέου ιδεώδους προέκυψαν το Ανατολικό, που ο Ντοστογιέφσκι το χαρακτηρίζει ως ιδεώδες, της πνευματικής ένωσης των ανθρώπων, και το Δυτικοευρωπαϊκό, Ρωμαιοκαθολικό-παπικό, ένα ιδεώδες που δεν απαρνήθηκε, βεβαίως, τον χριστιανικό-πνευματικό χαρακτήρα του, διαφύλαξε όμως την πολιτική αυτοκρατορική παράδοση της αρχαίας Ρώμης. Έκτοτε, συνεχίζει ο Ντοστογιέφσκι, η ιδέα της οικουμενικής ένωσης προοδεύει σταθερά και μεταβάλλεται αδιάκοπα. […] Η Γαλλική Επανάσταση δεν ήταν τίποτε άλλο (πράγματι τίποτε άλλο) παρά η τελευταία μεταμόρφωση ή μετενσάρκωση αυτού του ίδιου του αρχαιορωμαϊκού προτύπου της οικουμενικής ένωσης. Η υλοποίηση της ιδέας – ακολουθούμε σταθερά τον συλλογισμό του Ντοστογιέφσκι – υπήρξε ανεπαρκής: σ’ εκείνο το κομμάτι της ανθρώπινης κοινωνίας που είχε κερδίσει.

Και η Γερμανία; Οι Γερμανοί; Ο Ντοστογιέφσκι λέει: «Το χαρακτηριστικότερο, ουσιαστικότερο γνώρισμα αυτού του μεγάλου, περήφανου και ξεχωριστού λαού συνίσταται, ήδη από την πρώτη στιγμή της εμφάνισής του στον ιστορικό κόσμο, στο γεγονός ότι δεν θέλησε ποτέ να ενωθεί ούτε ως προς τον προορισμό ούτε ως προς τις αρχές του με τον έσχατο δυτικό κόσμο, δηλαδή με όλους εκείνους τους κληρονόμους του αρχαίου Ρωμαϊκού προτύπου. Ασκεί διαμαρτυρία απέναντι σε αυτόν τον κόσμο εδώ και δύο χιλιάδες χρόνια. Κι αν δεν άρθρωσε ποτέ ως τώρα δικό του λόγο, το δικό του ξεκάθαρο ιδεώδες για ν’ αναπληρώσει το κενό που άφησε καταστρέφοντας τη Ρωμαϊκή ιδέα, «φρονώ» [δυνατό σημείο! Εδώ νιώθεις τι διαβάζεις: τα λόγια του πρώτου ψυχολόγου της παγκόσμιας λογοτεχνίας!] ότι βαθιά μέσα του πιστεύει, ότι θα ‘ρθει η στιγμή να αρθρώσει τον καινούργιο λόγο και με αυτόν να οδηγήσει την ανθρωπότητα […]».

Η επισκόπηση του Ντοστογιέφσκι είναι αδρομερής και μονόπλευρη μα είναι βαθιά κι αληθινή […]

Εξ αρχής λοιπόν επικράτησε, κατά την άποψή μου, η ομογνωμία ως προς το  ότι οι πνευματικές ρίζες του πολέμου αυτού, του «Γερμανικού πολέμου» όπως πολύ σωστά ονομάστηκε, ανάγονται στον έμφυτο και ιστορικό «Προτεσταντισμό» της Γερμανίας. Ότι αυτός ο πόλεμος σήμανε τη νέα έναρξη, την πιο μεγαλειώδη ίσως, την τελευταία όπως πιστεύουν πολλοί, του πανάρχαιου Γερμανικού αγώνα κατά του πνεύματος της Δύσης, αλλά και του αγώνα από την πλευρά του Ρωμαϊκού κόσμου ενάντια στην ισχυρογνώμονα Γερμανία. Επιμένω ότι κάθε έκφανση του Γερμανικού πατριωτισμού σ’ αυτόν τον πόλεμο – και ιδίως η απρόβλεπτη ή ελάχιστα αναμενόμενη – υπήρξε και εξακολουθεί να είναι κατ’ ουσίαν η ενστικτώδης, έμφυτη, συχνά όψιμα αποφασισθείσα μεροληψία υπέρ αυτού ακριβώς του πνεύματος διαμαρτυρίας, ότι το Γερμανικό πρόσωπο σ’ αυτό τον πόλεμο παραμένει στραμμένο προς τη Δύση, παρά τον μεγάλο φυσικό κίνδυνο που απειλούσε και δεν έχει σταματήσει ν’ απειλεί από την Ανατολή. […]

Αυτό δεν εμποδίζει την επικίνδυνα αχανή Ρωσία να είναι στον παρόντα πόλεμο απλώς και μόνο όργανο της Δύσης. Δεν την εμποδίζει να έρχεται στο προσκήνιο μ’ ένα δυτικού τύπου φιλελεύθερο πρόσωπο, ακριβώς ως μέλος της Αντάντ,  στην οποία προσαρμόζεται πνευματικά, όσο μπορεί να γίνει αυτό: ως μέλος της Αντάντ, λέγω, η οποία, περιλαμβανομένης και της Αμερικής, είναι η ένωση του δυτικού κόσμου, των κληρονόμων της Ρώμης, του «πολιτισμού» εναντίον της Γερμανίας που διαμαρτύρεται σθεναρά, όπως μόνο η διαμαρτυρόμενη Γερμανία μπορεί να διαμαρτυρηθεί».

Αυτό λοιπόν μου έστειλε με e-mail η αδελφή μου. Ωστόσο τώρα που είναι απτός ο κίνδυνος καταστροφής και της δικής μας ζωής, όπως καταστράφηκε εκείνη του συνονόματού μου θείου μας, που εκτελέστηκε από τους Ναζί στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής στις 8 Μαϊου 1944, ή του άλλου θείου μας, του Απόλλωνα, που πέθανε κρατούμενος στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Μπέργκεν-Μπέλσεν των Ναζί την άνοιξη του 1945, λέω να πάω ακόμα πιο πίσω από τον Ντοστογιέφσκι.

Άραγε από πόσο μακριά έρχεται η διαφαινόμενη «έχθρα» των Γερμανών προς τους Έλληνες και τους Λατίνους;

Αντιγράφω λοιπόν από τον Platina: ³

«Inter exteras gentes, Graecis et Latinis natura infestas, periclitatum est saepius dum temulenti et armati non solum in agris, sed in urbibus grassantur. Viennae autem potissimum, ubi gymnastici quavis licentia et petulantia utuntur».

Kι επειδή εδώ δεν ξέρουμε όλοι λατινικά, ούτε εγώ, μεταφράζω με τη βοήθεια του Google:

«Ανάμεσα στα ξένα έθνη, τα από τη φύση τους εχθρικά προς τους Έλληνες και τους Λατίνους, υπάρχει συχνά κίνδυνος, καθώς περιφέρονται μεθυσμένοι και ένοπλοι, όχι μόνο στους αγρούς αλλά και στις πόλεις. Αλλά ιδιαίτερα στη Βιέννη, όπου συνηθίζουν να γυμνάζουν κάθε είδους ανοχή και ακολασία».

Βέβαια μπορεί κανείς να υποστηρίξει, ότι αυτά τα έλεγε το 1461 ο Πόντιος καρδινάλιος Βησσαρίων, επειδή οι Γερμανικές δίαιτες κωλυσιεργούσαν και δεν βοηθούσαν τον πάπα Πίο Β’ (του οποίου λεγάτος στη Γερμανία ήταν ο Βησσαρίων), στην προσπάθειά του για σταυροφορία εναντίον των Τούρκων.

Ο Ντοστογιέφσκι όμως, άραγε γιατί πίστευε πάνω-κάτω τα ίδια, πέντε περίπου αιώνες αργότερα;

 Ή εγώ (όπως εκατομμύρια άλλοι με αντίστοιχες προσωπικές ή οικογενειακές εμπειρίες), γιατί να εξακολουθώ να προσπαθώ να αναζητώ οικονομικής φύσης ερμηνείες σ’ ένα ζήτημα, που μπορεί σε τελευταία ανάλυση να είναι ψυχολογικό;

Για να μην πάμε μακριά: αν εγώ έχω συνεχώς στο μυαλό μου τα δύο αδέλφια του πατέρα μου που προανέφερα και δυσκολεύομαι ακόμα να τα «βρω» με τους Γερμανούς, άραγε ποιος μπορεί να με διαβεβαιώσει, ότι ο τυχών Γερμανός Σόϊμπλε, Μέρκελ κλπ. δεν κουβαλάει αντίστοιχες (και αντίθετες) μνήμες;

 Ιορδάνης Παραδεισόπουλος

1. Μαν Τόμας (1999), Στοχασμοί ενός απολίτικου, μεταφρ. Μ. Πουλή, Αθήνα: Ίνδικτος, σελ. 49.

2. Αρμίνιος (γερμανικά: Herman): Αρχηγός Γερμανικών φύλων του 1^ου π.Χ. αιώνα, που πολέμησε του Ρωμαίους, νικήθηκε τελικά από αυτούς και δολοφονήθηκε από όργανά τους.

3. Panegyricus Bessarionis στην Patrologia Graeca, τόμος 161, στήλη cxii.