Αναδημοσιεύω από
http://www.epohi.gr/theodosopoulou_kalithea_culture_2042003.html

Μ. Θεοδοσοπούλου

Το παράνομο τυπογραφείο της Καλλιθέας

“ΗΥΦΕΝ”
Τεύχος 9 Χειμώνας 2003 Θεσσαλονίκη

“Ένα σπάνιο δείγμα τυπογραφικής αρχαιολογίας”, χαρακτηρίζουν το παράνομο τυπογραφείο της Καλλιθέας οι μελετήτριες του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου, ως αποκαλείται σήμερα, καθότι αναβαθμισμένη, η άλλοτε ποτέ Χαροκόπειος Οικοκυρική και Επαγγελματική Σχολή Θηλέων, ευεργέτημα του Κεφαλλονίτη Παναγή Χαροκόπου. Εμείς θα το αποκαλούσαμε ένα ακόμη δείγμα του υψηλού πατριωτικού φρονήματος εκείνων των ταραγμένων καιρών. Στην εποχή της άκρατης πολυλογίας, το θαυμασμό γεννά η στάση του Βαγγέλη Μενεμένη, πρωτεργάτη στο στήσιμο και τη λειτουργία του τυπογραφείου, ο οποίος έζησε σαράντα συναπτά έτη στο σπίτι, Σκρα 31, χωρίς να αποκαλύψει ούτε καν στην οικογένειά του – τη σύζυγο και τα παιδιά του – το τυπογραφείο που βρισκόταν ανέπαφο στο υπόγειο. Όπως ακριβώς ήταν την ημέρα της αποχώρησης των Γερμανών από την Αθήνα, στις 12 Οκτωβρίου του 1944, “με τις τελευταίες τυπογραφικές φόρμες των προκηρύξεων ατύπωτες και τα τελευταία κουπόνια του παράνομου εράνου του ΕΑΜ- ΕΛΑΣ στα δοκίμια.” Σπάνιο δείγμα τήρησης των κανόνων μυστικότητας. Στάση που απαιτεί σθένος και αξιοπρέπεια, άγνωστα την σήμερον.

Το τυπογραφείο στήθηκε στις αρχές του 1942, όταν ο Μενεμένης, πρόσφυγας Μικρασιάτης, συμφώνησε με τον μακεδόνα σύντροφο Γιώργο Ελληνούδη το τυπογραφείο να στηθεί στο σπίτι του. Το πιεστήριο τύπου Βικτόρια, όρθιο και ποδοκίνητο, το βρήκε μαζί με τα τυπογραφικά στοιχεία και τα λοιπά απαραίτητα, κάπου στο Βοτανικό, ο δημοσιογράφος Κώστας Βιδάλης. Τις αναγκαίες ξυλουργικές εργασίες για την υπόγεια κρύπτη τις έκανε ο Χρήστος Τζήμας, επιπλοποιός από την Καισαριανή, ο οποίος προς κάλυψη των παράνομων εργασιών, εγκαταστάθηκε, τελικά, Σκρα 31, με τη γυναίκα του Ελένη και τη σύζυγο του Ελληνούδη, Καλλιόπη. Στο τυπογραφείο εργάζονταν ο Νίκος Καλατζόπουλος, ο Τζήμας και ο Δημήτρης Χατζής ως στοιχειοθέτες, ο Μενεμένης σαν πιεστής, ενώ την τροφοδοσία με χαρτί, μελάνι και χαρακτικά την είχε αναλάβει ο Βιδάλης.

Αρχικά τυπώνονταν μόνο προκηρύξεις και αντιστασιακά έντυπα, από τα τέλη, όμως, του Δεκέμβρη του 1942, άρχισε να τυπώνεται και η εφημερίδα “Ελεύθερη Ελλάδα”. Συνολικά στην κρύπτη του Μενεμένη τυπώθηκε από το ένατο έως και το τεσσαρακοστό φύλλο, της 29ης Μαρτίου του 1944, μετά πήρε κι αυτή τα βουνά, περιπλανώμενη από τη Βίνιανη στο διπλανό χωριό, την Κουφάλα(Δάφνη), και από εκεί στις Κορυσχάδες, τα Πετρίλια και την Καρίτσα, για να επανέλθει τελικά στην Αθήνα, το φθινόπωρο του 1944. Στην Καλλιθέα, το ζεύγος Τζήμα φόρτωνε την έντυπη σοδιά της ημέρας σε ένα χειραμάξιο, με την επιγραφή “Εκτελούνται μεταφοραί”, και το πήγαινε στην οδό Χαροκόπου – μια σεβαστή απόσταση – από όπου το παραλάμβαναν άλλοι σύντροφοι. Ούτε οι Γερμανοί ούτε οι μπουραντάδες ποτέ τους μυρίστηκαν.

Η οικία Μενεμένη, προσφυγική του 1928, στα τελευταία χρόνια, λειτούργησε και ως ταβέρνα, όπως δείχνει και η ξύλινη ταμπέλα, με την επιγραφή, “Το πιεστήριον”, που έχει απομείνει κρεμασμένη. Όπως κι αν έχει, τελικά, γλίτωσε την αντιπαροχή που αφάνισε, και εξακολουθεί να αφανίζει την Καλλιθέα, μια συνοικία άλλοτε ποτέ άξια του ονόματός της. Προσώρας, βρίσκεται άδεια, με αναρτημένη μια πινακίδα που πληροφορεί πως το κτίριο αγοράστηκε από την Κτηματική Εταιρεία του Δημοσίου, με χρηματοδότηση από το Υπουργείο Πολιτισμού.

Ως φαίνεται, παραχωρήθηκε στο Δήμο Καλλιθέας για να στεγάσει Μουσείο Εθνικής Αντίστασης 1941-1944 και όχι Μουσείο παράνομου Τύπου, όπως θα ήταν το λογικό. Στο ενδιάμεσο, πάντα σύμφωνα με την πινακίδα, “η μελέτη ανατέθηκε στα μελετητικά γραφεία Α. Πάνου, Α. Κοντίζα, Ε. Δημόπουλου”, ενώ την επίβλεψη έχει αναλάβει η Τεχνική Υπηρεσία Δήμου Καλλιθέας και η πρώτη εφορεία νεότερων μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού. Όχι ένα, λοιπόν, αλλά τρία γραφεία μελετών.

Είθε να προκύψει μια μελέτη, είθε με τις μελέτες να μην εξαντληθεί το προβλεπόμενο κονδύλιο, όπως έχει συμβεί σε άλλες περιπτώσεις. Τέλος, είθε, κάποτε, η οικία Μενεμένη να ξανανοίξει και να λειτουργήσει ως μουσείο. Να μην έχει την τύχη άλλων διατηρητέων οικιών της Καλλιθέας, όπως για παράδειγμα, οι δύο διώροφες οικίες, Γρυπάρη 110 και 112, αλλοτινή κατοικία του ποιητή. Αμφότερες έχουν κριθεί διατηρητέες. Τρόπος του λέγειν, βεβαίως, διατηρητέες. Παρόλο που και οι δύο αυλόπορτες είναι κλεισμένες με λουκέτο, το διώροφο του 110 φαίνεται σαν στοιχειωμένο, καθώς από μέσα ακούγονται φωνές και διακρίνονται φώτα. Το μυστήριο λύνεται, αν εισέλθει κανείς στο παρακείμενο γκαράζ, Γρυπάρη 108, το οποίο, ανοίγοντας πλευρικές διόδους και στους δύο ορόφους έχει οικειοποιηθεί το κτίσμα. Λέτε να πληρώνει ενοίκιο ή μήπως, ο Δήμος Καλλιθέας δεν το έχει εισέτι πληροφορηθεί;

Περισσότερα στοιχεία για το παράνομο τυπογραφείο της Καλλιθέας δίνει ο Χρήστος Παπάζογλου στο βιβλίο του, “Η Καλλιθέα του χθες και του σήμερα”. Το άρθρο της καθηγήτριας Ευ. Γεωργιτσογιάννη και των δύο πτυχιούχων φοιτητριών, Αλ. Κιτσαρά και Ν. Μαυρογεώργη, στηρίχτηκε στο εν λόγω βιβλίο αλλά και στην προφορική μαρτυρία του Μενεμένη. Με την ευκαιρία να θυμίσουμε πως η εφημερίδα “Ελεύθερη Ελλάδα” ( για την οποία, εμείς τουλάχιστον, δεν γνωρίζουμε κάποια σχετική ειδική μελέτη, παρά το ενδιαφέρον που παρουσιάζει) άρχισε να εκδίδεται στις 20 Απριλίου 1942, στο τυπογραφείο ενός άλλου Καλλιθεάτη, του Κώστα Ασλάνη, όχι όμως στο καλλιθεάτικο τυπογραφείο του, στο υπόγειο της Στοάς Καραντινού, παρά την πλατεία Δαβάκη, αλλά στο μεταγενέστερο αθηναϊκό, στη Στοά Πάππου. Πάντως, στο καλλιθεάτικο τυπογραφείο των αδελφών Ασλάνη, του μεγαλύτερου Κώστα και του Μανόλη, τυπώθηκαν τα πρώτα φύλλα του παράνομου “Ριζοσπάστη”, από τις αρχές Ιουλίου του 1941 και για οκτώ μήνες.

Για τους συμμετέχοντες στο παράνομο τυπογραφείο της οδού Σκρα 31 ελάχιστα γνωρίζουμε. Ακόμη και για τον πλέον μελετημένο από αυτούς, τον Δημήτρη Χατζή, η περίοδος από τον Δεκέμβριο του 1942 έως τον Μάρτιο του 1944 φαίνεται σκοτεινή. Χαρακτηριστικά, στο συνέδριο “Δημήτρης Χατζής. Μια συνείδηση της ρωμιοσύνης”, που διοργανώθηκε στα Ιωάννινα, στις 10-12 Απριλίου 1992, ο Παν. Νούτσος, αναφερόμενος στον “πολιτικό” Δημήτρη Χατζή, συνοψίζει: “…Τα σχετικά κείμενα λανθάνουν και δεν ταυτίστηκε η συνεργασία με την “Ελεύθερη Ελλάδα” κατά τα δύο πρώτα χρόνια της κυκλοφορίας της (1943, 1944)…”

Επίσης, στο ογκώδες “Βιβλιογραφικό μελέτημα (1930-1989) Δημήτρη Χατζή” (Εκδόσεις Γνώση, 1991) του αφοσιωμένου μελετητή του Νίκου Γουλανδρή, οι σελίδες των ετών 1943 και 1944 είναι κενές. Αλλά και στα δύο επόμενα βιβλία του Γουλανδρή, τα 491 δελτία και τα 300 πρόσθετα, δεν υπάρχουν σχετικές πληροφορίες. Μόνο τρεις επιστολές. Οι δύο, με ημερομηνία 22.4.44, από την έδρα της Πανθεσσαλικής Επιτροπής του ΕΑΜ, η μια του Χατζή προς τη σύζυγο του Βιδάλη, τον οποίον και περίμενε να έρθει. Και η τρίτη, στις 29.4.44. Όλες οι επιστολές αναφέρονται στην “Ελεύθερη Ελλάδα”, που βγαίνει τότε στο βουνό. Όσο για τον Βιδάλη, θα ενωθεί μαζί τους, και ως απεσταλμένος της εφημερίδας θα καλύψει την αποκαλούμενη “Μάχη της σοδιάς” στο θεσσαλικό κάμπο, όπου, δύο χρόνια αργότερα, 17 Αυγούστου 1946, θα δολοφονηθεί.

Στο χρονικό της “Ελεύθερης Ελλάδας”, γραμμένο από τον Χατζή και δημοσιευμένο στο πρώτο τεύχος του περιοδικού “Αρχείο Εθνικής Αντίστασης”, το 1946, το τυπογραφείο της Καλλιθέας αναφέρεται αόριστα ως “μια νέα εγκατάσταση σε άλλο σημείο της Αθήνας, αφού το έδαφος σκάφτηκε βαθιά και εξασφαλίστηκε η τέλεια προφύλαξη του τυπογραφείου εφοδιασμένου με πιεστήριο τύπου Βικτόρια.” Προφανώς, για λόγους συνωμοτικούς, δεν αποκαλύπτει περισσότερα στοιχεία, αφού το συγκεκριμένο τυπογραφείο λειτουργούσε ακόμη, ενώ τα άλλα παράνομα τυπογραφεία από τα οποία πέρασε η “Ελεύθερη Ελλάδα” είχαν αποκαλυφθεί και οι ιδιοκτήτες τους είχαν συλληφθεί. Και βεβαίως, δεν αναφέρει ποιοι εργάζονταν σε αυτά, ούτε τον εαυτό του.

Και για να επανέλθουμε στο παράνομο τυπογραφείο της οδού Σκρα 31. Λειτουργούσε σε καθημερινή βάση και μόνο δύο φορές χρειάστηκε να διακόψει, στον βομβαρδισμό του Ιανουαρίου 1944 και τον Αύγουστο του ίδιου χρόνου, όταν τραυματίστηκε σε μπλόκο ο Μενεμένης και χρειάστηκε να νοσηλευθεί για λίγες μέρες στην κλινική του Νικολάου Σκανδαλάκη. Όσο για τις καλλιτεχνικές επιδόσεις του τυπογραφείου, ως φαίνεται, συνιστούσε “πρότυπο του μυστικού Τύπου”, αφού το 15ο φύλλο της εφημερίδας, με ημερομηνία, 25.3.1943, βραβεύτηκε, το 1943, στο Λονδίνο, σε έκθεση του παράνομου Τύπου.

Στην Καλλιθέα, όπως και αλλού, τα παλαιά σπίτια, αρκετά από αυτά κληροδοτήματα, μένουν για δεκαετίες κλειδωμένα, να ρημάζουν, και κάποια στιγμή, κατεδαφίζονται. Αν έχουν κριθεί διατηρητέα, απλώς η αναμονή αποβαίνει μακρύτερη. Αλλά κι όταν, παρ’ ελπίδα, κάποιο από αυτά σώζεται, όπως το σπίτι της Σοφίας Λασκαρίδου, η ιστορία τους χάνεται. Ανακαινίζονται μεν, αδειάζουν όμως από τα αντικείμενα και κατά κανόνα χρησιμοποιούνται για αλλότριους σκοπούς. Σαν σκηνικά, λες και το μοναδικό διατηρητέο στοιχείο είναι η αρχιτεκτονική τους. Πριν λίγο καιρό, τελευταίο θύμα στο βωμό του 2004, καταστράφηκε και ο ηλεκτρικός σταθμός της Καλλιθέας.