| Η παρούσα συνοπτική καταγραφή της ιστορίας της Καλλιθέας, βασίστηκε κυρίως σε δημοσιευμένο υλικό, στο οποίο προστέθηκαν άγνωστα, λησμονημένα ή υποτιμημένα στοιχεία, γεγονότα και εικόνες. |
| ΕΙΣΑΓΩΓΗ |
| Το 1833 η Αθήνα έγινε πρωτεύουσα του νεοσύστατου Ελληνικού κράτους. Η παλιά πόλη της Τουρκοκρατίας αναπτυσσόταν κάτω από τον βράχο της Ακρόπολης, καταλαμβάνοντας τις σημερινές περιοχές της Πλάκας και του Μοναστηρακιού. Η νέα πρωτεύουσα αναπτύχθηκε αρχικά, με βάση το σχέδιο Κλεάνθη-Schaubert και τις αλλεπάλληλες τροποποιήσεις του, βόρεια της παλιάς πόλης, σε ισοσκελές τρίγωνο με βάση την οδό Ερμού, κορυφή τη σημερινή πλατεία Ομονοίας και ίσες πλευρές, από την Ομόνοια προς την Ερμού, τις σημερινές οδούς Σταδίου και Πειραιώς. |
 Αρχαία Αθήνα |
| Με μια από τις πρώτες τροποποιήσεις του σχεδίου των Κλεάνθη-Schaubert η θέση των ανακτόρων μεταφέρθηκε από την βόρεια κορυφή του ισοσκελούς τριγώνου (Ομόνοια) στην ανατολική (Σύνταγμα). Η αλλαγή αυτή είχε ως πρακτικό αποτέλεσμα την ανατροπή του σχεδίου. Η ανατολική πλευρά του τριγώνου (Ομόνοια-Σύνταγμα), δηλαδή η περιοχή της οδού Σταδίου, αναπτύχθηκε εντελώς δυσανάλογα προς τη δυτική (Ομόνοια-Γκάζι), δηλαδή την περιοχή της οδού Πειραιώς. Μέσα στο τρίγωνο λοιπόν Ερμού-Σταδίου-Πειραιώς ρυμοτομήθηκε η νέα πόλη και άρχισαν να κατασκευάζονται ιδιωτικές κατοικίες καθώς και τα δημόσια κτίρια, δηλαδή τα Ανάκτορα (σημερινή Βουλή), η Βουλή (σημερινό Ιστορικό Μουσείο), το Πανεπιστήμιο, η Ακαδημία, η Εθνική Βιβλιοθήκη κλπ. |
 Σχέδιο Κλεάνθη |
| Περί το 1860 η πόλη άρχισε να επεκτείνεται προς τις “εξοχικές” τότε περιοχές των Εξαρχείων και του Μεταξουργείου κι αργότερα στο δρόμο προς Κηφισιά-Μεσόγεια (Αμπελόκηποι) και στο δρόμο προς την εξοχή των Πατησίων. |
 Αθήνα 1845 |
| Η Αθήνα άργησε να επεκταθεί στο σύνολο της προβλεπόμενης από τα σχέδια έκτασης. Επί δεκαετίες τα όριά της παρέμεναν ουσιαστικά εκείνα της παλιάς πόλης. Περιοχές που αποτελούν σήμερα το κέντρο της πόλης, όπως η ίδια η Ομόνοια και όλη η βόρεια πλευρά της Πειραιώς, παρέμειναν σχεδόν έρημες ως τα 1870-1880. Το 1840, όταν άρχισε να λειτουργεί το πρώτο Αθηναϊκό θέατρο στην πλατεία Θεάτρου μεταξύ των οδών Μενάνδρου και Σωκράτους, βρισκόταν κατά τους αυτόπτες, “έξω από την Πόλη στη γυμνή, περιτριγυρισμένη από τα βουνά πεδιάδα”. |
 Αθήνα 1855 |
| Το 1841 ο Hans Christian Andersen εντυπωσιάστηκε από το σπίτι του Αυστριακού Πρέσβη απομονωμένο στην “άκρη της πόλης”, με θέα στην “πλατιά ερημιά και τα ψηλά βουνά”. Το σπίτι αυτό βρίσκεται στην οδό Φειδίου, μεταξύ Πανεπιστημίου και Ακαδημίας, πίσω από το κινηματοθέατρο Rex. Το 1855 όχι μόνον η Ομόνοια ήταν ακόμη τελείως άκτιστη, αλλά και γενικότερα όλη η περιοχή βορείως της Σοφοκλέους. |
 Αθήνα 1862 |
| Σε χάρτη του 1881 αποτυπώνονται κάποια σπίτια στις οδούς Σόλωνος και Σκουφά. Όριο όμως της πόλης ως τις αρχές σχεδόν του 20ού αιώνα αποτελούσε η περιοχή του Στρέφη. Η Μονή Πετράκη, στο τέρμα της οδού Αλωπεκής, στο Κολωνάκι, ήταν ακόμα στα 1880 εξοχικό μοναστήρι. Η λεωφόρος Αλεξάνδρας ήταν ακατοίκητη ρεματιά μεταξύ Τουρκοβουνίων και Λυκαβηττού και η Κυψέλη είχε μερικές αγροικίες, και εξοχικές βίλες, όπου οι Αθηναίοι πήγαιναν εκδρομή. Η εγκαθίδρυση της πρωτεύουσας προκάλεσε μεγάλη συρροή νέων κατοίκων. Από 12.000 περίπου στα 1834, ο αριθμός τους διπλασιάστηκε μέσα στην επόμενη δεκαετία. Εντούτοις η πρόβλεψη των Κλεάνθη – Schaubert για 40.000 κατοίκους δεν πραγματοποιήθηκε πριν από τη δεκαετία του 1860, και το ορόσημο των 100.000 δεν ξεπεράστηκε πριν από τα τέλη της δεκαετίας του 1880. |
 Αθήνα 1870 |
| ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ |
|
| Το 1884 το Ελληνικό κράτος (που παρουσιάζεται στον διπλανό χάρτη) αποτελείτο από την Πελοπόννησο, τη Στερεά, τις Κυκλάδες, τα Ιόνια νησιά και τμήμα της Θεσσαλίας. Η Μακεδονία, η Ήπειρος, η Θράκη, η Κρήτη, τα μεγάλα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου και τα Δωδεκάνησα δεν περιλαμβάνονταν στο κράτος αυτό, όπως επίσης δεν περιλαμβάνονταν (και τελικά δεν περιλήφθηκαν) περιοχές κατοικούμενες τότε και αργότερα από ελληνικούς πληθυσμούς, όπως η Κύπρος, η Βόρεια Ήπειρος, η Ανατολική Θράκη, η Σμύρνη, περιοχές της Μικράς Ασίας και ο Πόντος. |
 Η Ελλάδα το 1884 |
| Η Καλλιθέα ιδρύθηκε επισήμως ως οικισμός του Δήμου Αθηναίων με Βασιλικό Διάταγμα της 31ης Δεκεμβρίου 1884, που δημοσιεύτηκε στο Φύλλο αρ. 3 της 12ης Ιανουαρίου 1885 της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος. Η Καλλιθέα αποτελεί μια από τις πρώτες προσπάθειες οργανωμένης επέκτασης του σχεδίου πόλης της Αθήνας, η οποία, όπως αναφέραμε, είχε αρχίσει ήδη να αναπτύσσεται έξω από το τρίγωνο των Κλεάνθη-Schaubert. |
 ΦΕΚ ίδρυσης της πόλης |
| Η αφίσα δεξιά των αρχών του 20ού αιώνα, που διαφημίζει την Πιλοποιία Πουλόπουλου στο Θησείο, δίνει μια εικόνα του τοπίου της εποχής. Μεγεθύνοντας φαίνεται, ότι πάνω αριστερά η κεντρική περιοχή της νέας πόλης (πλατεία Συντάγματος) έχει ήδη δομηθεί. Αριστέρα έχει αρχίσει να συγκροτείται η γειτονιά του Θησείου, στην περιοχή του δρόμου (σήμερα πεζόδρομου), που οδεύει, παράλληλα με τις γραμμές, από του Πουλόπουλου προς το ναό του Ηφαίστου (Θησείο). Το Αστεροσκοπείο έχει ήδη κατασκευαστεί στην κορυφή του λόφου της Πνύκας με δωρεά του βαρώνου Σίνα, ενώ η δόμηση έξω από την πόλη, στις δυτικές πλαγιές της Πνύκας (Θησείο, Άνω Πετράλωνα) έχει προχωρήσει. Ο ατμοκίνητος Σιδηρόδρομος Αθηνών Πειραιώς (Σ.Α.Π.), στο ίχνος της σημερινής γραμμής των ΗΣΑΠ, ανηφορίζει από τον Πειραιά, έχοντας διασχίσει στο Μοσχάτο και την Καλλιθέα τα μποστάνια στις όχθες του Κηφισού και του Ιλισού. |
 Αρχές 20ού αιώνα |
| Η λεπτομέρεια δεξιά από την προηγούμενη βιομηχανική αφίσα δίνει την εικόνα του χώρου στον οποίο, την εποχή εκείνη, ξεκίνησε να αναπτύσσεται η πόλη της Καλλιθέας. Το δυτικό όριο της πόλης, η νέα κοίτη του Ιλισού προς τη θάλασσα, δεν εμφανίζεται στην εικόνα. Ο Ιλισός κινείται από ανατολικά προς δυτικά στην περιοχή της παρουσιαζόμενης βλάστησης και συμβάλλει στον Κηφισό δυτικά (δεξιά), στα όρια της εικόνας. Πάνω αριστερά, η λεωφόρος Συγγρού καταλήγει στη θάλασσα του Φαλήρου, στην περιοχή του αρχαίου λιμανιού της Αθήνας. |
 Η Καλλιθέα του 1900 |
| Η Οικοδομική Εταρεία |
| Η αρχή της γέννησης της Καλλιθέας έγινε στις 14 Νοεμβρίου 1883, όταν ιδρύθηκε Οικοδομική Εταιρεία, που αγόρασε 910 στρέμματα στην περιοχή μεταξύ του πρώτου οικισμού του Σιδηροδρόμου Αθηνών-Πειραιώς και της Φαληρικής ακτής. Στην περιοχή καλλιεργούνταν κυρίως κριθάρι για τα άλογα της “Εταιρείας των Ιπποσιδηροδρόμων”, δηλαδή των ιππήλατων τραμ της Αθήνας (φωτο δεξιά), που λειτούργησαν το 1882. Υπήρχαν επίσης μποστάνια, ελαιώνες, αμπελώνες και κτήματα με οπωροφόρα δένδρα. Το 1887 λειτούργησε για πρώτη φορά η γραμμή ατμήλατου τραμ Ακαδημίας – Καλλιθέας – Φαλήρων. Η γραμμή αυτή κατελάμβανε σε όλο του το μήκος τον άξονα της μετέπειτα πόλης από το βόρειο (Κουκάκι) μέχρι το νότιο (Τζιτζιφιές) άκρο της. Φαίνεται λοιπόν ότι εξαρχής ο σχεδιασμός και η ανάπτυξη της πόλης της Καλλιθέας συνδέθηκε με τη λειτουργία του τραμ της λεωφόρου Θησέως. |
 Ιπποσιδηρόδρομοι 1880 |
| Δεξιά μια σπανιότατη αεροφωτογραφία της περιοχής της σημερινής βόρειας Καλλιθέας, τραβηγμένη περί το 1900. Στη μέση της εικόνας η γραμμή του τραμ Αθήνας-Καλλιθέας-Φαλήρων ακολουθεί τη σημερινή όδευση (από αριστερά) Βεϊκου (Κουκάκι) – Λαγουμιτζή – Θησέως. Λίγο πριν την καμπύλη Βεϊκου-Λαγουμιτζή η γραμμή του τραμ περνά με γέφυρα πάνω από την αδιαμόρφωτη κοίτη του Ιλισσού. Μετά τη γέφυρα η γραμμή ακολουθεί παράλληλα την κοίτη. Στο κέντρο της φωτογραφίας, πάνω από τη γραμμή, δεσπόζει άθικτος (!) ο Λόφος Σικελίας. Πίσω του, προς τη θάλασσα, αναπτύσσεται η επίπεδη έκταση, την οποία καταλαμβάνει σήμερα η πόλη της Καλλιθέας. Πάνω αριστερά η νέα τότε και δενδροφυτεμένη Λεωφόρος Συγγρού κατηφορίζει προς το Φάληρο. |
 Βόρεια Καλλιθέα 1900 |
| Το Ρυμοτομικό Σχέδιο |
| Για το νέο προάστιο της Καλλιθέας υιοθετήθηκε ρυμοτομικό σχέδιο (δεξιά), που ακολουθούσε το ιπποδάμειο σύστημα. Τέσσερις μεγάλες δενδροφυτεμένες λεωφόροι προβλεπόταν να περιβάλλουν τον οικισμό, ενώ δύο άλλοι μεγάλοι κεντρικοί δρόμοι τέμνονταν μεταξύ τους στο κέντρο του, όπου σχηματιζόταν μικρή ρομβοειδής πλατεία. Στα νοτιοανατολικά σχηματιζόταν μεγάλο άλσος. Στο μέσο του νοτίου τμήματος προβλεπόταν μεγάλη πλατεία. Στο εσωτερικό του οικισμού προβλέπονταν άλλες τέσσερις πλατείες, καθώς και εκκλησία, σχολείο, θέατρο κλπ. |
 Πολεοδομικό σχέδιο |
| Οι ονομασίες των δρόμων και των πλατειών αντλούνταν από την αρχαιότητα και μάλιστα την ελληνική μυθολογία. Οδός Πάριδος ονομαζόταν αρχικά η σημερινή Χαροκόπου, Δήμητρος η σημερινή Δαβάκη, πλατεία Ελικωνιάδων Μουσών η πλατεία Κύπρου κλπ. Πάνω στο βασικό αυτό σχέδιο και με δυτικό όριο τη νέα κοίτη του Ιλισσού, στα σημερινά όρια των δήμων Καλλιθέας και Μοσχάτου, η πόλη επεκτάθηκε προς βορρά μέχρι το Λόφο Σικελίας και το Κουκάκι, προς νότο μέχρι τη θάλασσα και ανατολικά μέχρι τη Λεωφόρο Συγγρού. |
 Λεωφ. Συγγρού 1890 |
| Το αρχικό σχέδιο τροποποιήθηκε πολλές φορές και εφαρμόστηκε τελικά μόνο σε μικρό τμήμα του. Από τις πλατείες παρέμειναν στην αρχική τους θέση μόνον η σημερινή πλατεία Κύπρου και η κεντρική πλατεία, σημερινή Δαβάκη. Στο πάνω μέρος του σχεδίου αποτυπώνεται το ίχνος της γραμμής των Σιδηροδρόμων Αθηνών – Πειραιώς (ΣΑΠ), το ίχνος δηλαδή της σημερινής γραμμής των ΗΣΑΠ. Στο κάτω μέρος του σχεδίου αποτυπώνεται το ίχνος της αμαξιτής οδού Αθηνών-Φαλήρου, το ίχνος δηλαδή της σημερινής λεωφόρου Συγγρού. |
 Λεωφ. Συγγρού 1900 |
| Ο ποταμός Ιλισσός δεν παρουσιάζεται στο σχέδιο, επειδή το 1884 η κοίτη του Ιλισσού δεν όδευε προς την Καλλιθέα νοτίως της Χαμοστέρνας. Μέχρι το 1898 ο Ιλισσός χυνόταν στον Κηφισό ακολουθώντας τη διαδρομή Καλλιρόης – Κουκάκι – Χαμοστέρνας – Πειραιώς – Κηφισού. |
 Ιλισός, 1903 |
| Κεντρικός άξονας ανατολής-δύσης του οικισμού ήταν η σημερινή Σιβιτανίδου – Δαβάκη από τον σταθμό Καλλιθέας (που κατασκευάστηκε πολύ αργότερα, το 1928) προς τη Λεωφόρο Συγγρού. Κεντρικός άξονας βορρά-νότου ήταν η προτεινόμενη νέα λεωφόρος (Θησέως) στη σημερινή της θέση. Το σχέδιο προέβλεπε λεωφόρους περιμετρικά του οικισμού, βόρεια στην περιοχή των σημερινών οδών Αγίων Πάντων – Χαροκόπου, νότια στην περιοχή της οδού Σπάρτης (στην περιοχή δηλαδή της δεξιάς στροφής της Θησέως, που φαίνεται στο σχέδιο), ανατολικά στο ύψος της οδού Δημοσθένους και δυτικά στο σημερινό όριο προς ποτάμι (η τελευταία αυτή δεν υλοποιήθηκε). Η πλατεία Κύπρου και η παλαιά πλατεία Δαβάκη παρουσιάζονται στο σχέδιο στις θέσεις όπου αυτές κατασκευάστηκαν. Οι μικρές πλατείες επί της Θησέως (από Δαβάκη μέχρι Χαροκόπου) δεν υλοποιήθηκαν, ενώ η εκκλησία (Άγιοι Πάντες) κατασκευάστηκε τελικά στο απέναντι πεζοδρόμιο και λίγο βορειότερα. Τη θέση του μεγάλου πάρκου στα νοτιοανατολικά κατέλαβαν (επεκτεινόμενες μέχρι τη Θησέως) οι εγκαταστάσεις του Σκοπευτηρίου των Ολυμπιακών Αγώνων του 1896. Η μεγάλη πλατεία του οικισμού, στην τομή των οδών Δήμητρος (Δαβάκη) και Δημοσθένους δεν υλοποιήθηκε. |
 Πολεοδομικό σχέδιο |
| Το όνομα της συνοικίας |
| Ως πρώτη ονομασία του οικισμού αναφέρεται το «Νέαι Αθήναι», πολύ γρήγορα όμως παίρνει το σημερινό της όνομα Καλλιθέα, για την πρόταση του οποίου υπάρχουν διαφορετικές απόψεις.
Το όνομα “Καλλιθέα” αποδίδεται είτε στον Ευθύμιο Κεχαγιά, υποδιοικητή της Εθνικής Τράπεζας και πρόεδρο της Οικοδομικής Εταιρείας, είτε στον Γεώργιο Φιλάρετο, τον πρώτο οικιστή της, είτε στον ιστορικό Γεώργιο Κρέμο (φωτο δεξιά), ένα από τους πρώτους κατοίκους της Καλλιθέας. |
Γεώργιος Κρέμος |
|
[επόμενη]
|
